Asasyni niemal od momentu swojego powstania rozbudzali wyobraźnię swoich potencjalnych oponentów – zarówno muzułmańskich jak i chrześcijańskich. Wiele pisali o nich podróżnicy i kronikarze opisujący czas wypraw krzyżowych do Lewantu. Blady strach padł na Europę, gdy zaczęły krążyć pogłoski o ich pojawianiu się na tym kontynencie. Romantyczna wizja asasynów jako nieuchwytnych, fanatycznych zabójców to obraz stronnictwa, jaki przedstawia nam kultura popularna, a przede wszystkim bardzo popularne gry z serii „Assassin’s Creed”. Ile w tym prawdy? Czy naprawdę był to zakon zdeterminowanych zabójców osiągających niesamowite wyniki dzięki morderczym treningom? Większość czytelników pewnie od razu stwierdzi, że takie przedstawienie wykorzystano na potrzeby gier komputerowych. Niemniej obraz znany z gier nie jest efektem wyłącznie fantazji Ubisoftu. Grając w gry można odnieść wrażenie, że twórcy „odrobili lekcje” z historii. Rzeczywiście postacie historyczne i wydarzenia, w których możemy wziąć udział robią wrażenie. Niemniej sama „ideologia” asasynów to już wyłączny efekt wyobraźni scenarzystów. Podobnie rzecz się ma ze strukturami, ale o tym napiszę poniżej.
Przede wszystkim gra fantasy
Assassins's Creed został pomyślany przede wszystkim jako gra fantasy. Mamy do czynienia z reinterpretacją popularnych w kulturze mitów czy religijnych, ponadnaturalnych wydarzeń. Wszystko to za sprawą tzw. "fragmentów Edenu" - przedmiotów zdolnych np. do tworzenia materialnych iluzji lub uzdrawiania ludzi. Wg uniwersum gry korzystał z nich choćby Jezus z Nazaretu w czasie ponadnaturalnych wydarzeń opisanych w Nowym Testamencie jak uzdrowienia, rozmnożenie chleba czy przemiana wody w wino. Wokół tych przedmiotów stworzonych przez pradawną cywilizację (z których przedstawicieli zrobili z czasem bogów) kręci się fabuła Assassin's Creed. O nie rywalizują też asasyni i templariusze, których ideologię scenarzyści zupełnie zmienili.
Kim więc byli asasyni?
Na to pytanie należy sobie odpowiedzieć przede wszystkim. Gra początki ruchu datuje na… I wiek p.n.e. Medżaj Bayek poruszony niesprawiedliwymi rządami helleńskiego króla Egiptu Ptolemeusza XIII i śmiercią własnego syna zakłada bractwo Ukrytych, które ma wspierać prosty lud poprzez likwidowanie skorumpowanych urzędników, tyranów i członków Zakonu Pradawnych – fabularnego poprzednika templariuszy. Kierując się hasłami wolności i walki o sprawiedliwość, asasyni starali się zlikwidować jak największą ilość templariuszy, ludzi na ich usługach czy po prostu tych, których uznali za niesprawiedliwych. Żona Bayeka założyła też biuro asasynów Rzymie. W ten sposób bractwo Ukrytych mogło rozszerzyć działalność w Imperium Rzymskim.
Jak jednak było w rzeczywistości? Żeby odpowiedzieć na to pytanie, należy sięgnąć do roku 632 roku. Umiera wtedy Muhammad Ibn Abd Allah – prorok islamu (nazywany w dalszej części artykułu Mahometem). Mahomet nie wyznaczył politycznego i religijnego następcy. Zgodnie z tradycją plemion Arabii Północnej przywódcę wybrano na wiecu. Został nim teść Mahometa i wg tradycji trzecia osoba nawrócona na islam (po żonie Mahometa Chadidży i jego kuzynie Alim) – Abu Bakr. Nie każdy jednak z wyborem Abu Bakra się zgadzał. Część muzułmanów uważała, że władzę powinien przejąć Ali, kuzyn Mahometa. Tych ludzi nazwano szyitami (ar. szī'at Ali – stronnictwo Alego).
Ruchy zainteresowane posadzeniem potomków Alego (dalej nazywanych Alidami) na tron kalifatu długo nie zachowały jedności. Szybko poróżniło je, który Alida jest tym prawowitym, jakie kompetencje ma imam (w szyizmie to określenie na przywódcę religijno-politycznego muzułmanów) oraz jakie miejsce w ich religii zajmuje Ali. Już w VIII wieku istniało kilkanaście ruchów czerpiących z tradycji szyickiej. Jednym z nich byli ismailici. Ugrupowanie to twierdziło, że imamat powinien dziedziczyć syn szóstego imama Dżafara - Ismail. Ismail jednak umarł przed Dżafarem i ten wyznaczył swojego innego syna - Musę (wg niektórych źródeł powodem zmiany sukcesora był alkoholizm Ismaila; wzmianki te mogą pochodzić jednak od osób nieprzychylnych ismailitom). Twardzi zwolennicy zasad szyickiej sukcesji twierdzili, że w takim wypadku imamat powinien przypaść synowi Ismaila - Muhammadowi Ibn Ismailowi.
Z powodu prześladowań Muhammad Ibn Ismail musiał uciekać i żył w ukryciu. Utrzymywał natomiast kontakt z garstką swoich zwolenników w Al-Kufie, którzy werbowali nowych członków rodzącego się ruchu religijnego. Był to zalążek tzw. da'awy (z ar. "misja"). Z powodu prześladowań Alidów przez Abbasydów, ismailici musieli pozostawać w ukryciu. Ukrywali też swoich przywódców. Dopiero Abd Allah al-Mahdi poczuł się na tyle silny, żeby wyjść z ukrycia. Udał się do Ifrikiji (obecna Tunezja, zachodnia Libia i wschodnia Algieria), w której założył da'awę i przy pomocy da'ich (ar. "misjonarzy") nawracał tamtejszą ludność na ismailizm. Dzięki poparciu tamtejszych plemion berberskich obalił rządzących nią Aghlabidów i założył nowy kalifat. Abd Allah i jego potomkowie wykorzystali fikcyjną jedność polityczną muzułmanów i słabość centralnej władzy w Bagdadzie zdobywając Maltę, Sycylię, tereny dzisiejszej Libii, Egiptu, Palestyny i Syrii. Podporządkowali sobie też tereny Al-Hidżazu i utrzymywali misje na terenie obecnego Jemenu i Iraku. Nowa dynastia zwana Fatymidami (nazwę zawdzięcza deklarowanemu pochodzeniu od Fatimy, córki proroka Mahometa) miała też śmiałe plany opanowania Bagdadu i pokonania Abbasydów. Jednak kryzys gospodarczy, konflikty etniczne wewnątrz armii i partykularne interesy wojskowych przywódców położyły kres ambitnym planom Fatymidów, którzy od połowy XI wieku zamiast podbijać, musieli zacząć walczyć o przetrwanie.
Fatymidzki kalif Al-Mustansir w 1094 chciał wyznaczyć na imama swojego syna Abu Mansura Nizara. Sprawujący jednak faktyczną władzę w kalifacie wezyr Al-Afdal wymógł wybór brata Nizara – Al-Mustaliego. Ismailici podzielili się na mustailitów i nizarytów. Nizar, który próbował walczyć o swoje dziedzictwo, ostatecznie przegrał i został stracony na rozkaz brata.
Pewien perski da'i Hasan Sabbah stanął po stronie Nizara i zerwał wszelkie kontakty z da'awą kairską. Hassan był znany ze stosowania terrorystycznych metod w likwidowaniu swoich przeciwników politycznych oraz niechęci do Turków seldżuckich. Jego marzeniem było wypędzenie ich z rejonów Persji. Nie udało mu się to, ale Seldżucy też nie zdołali pokonać nizarytów i zdobyć ich siedziby - Alamutu. Hassan wymagał od swoich ludzi bezwzględnego posłuszeństwa i oddania. Jako sprawny organizator, wysłał misjonarzy do Syrii, gdzie nizaryci założyli da'awę. Hassan zapoczątkował ruch, który przeszedł do historii jako asasyni.
Nizarycki dai'i Rashid ad-Din Sinan stał się postacią wręcz legendarną, która rozbudzała wyobraźnię kronikarzy. To właśnie jego zabójcy dokonali najsłynniejszych mordów nizarytów.
Asasyn, czyli zabójca
W grach mamy do czynienia z różnymi technikami zabijania. Od ukrytego ostrza, po broń białą, a także dystansową. Asasyni jawią się jako świetnie wyszkoleni, nieuchwytni i zdeterminowani zabójcy. Taki ich obraz prezentują kroniki sunnickie, chrześcijańskie i tak opisał ich Marco Polo (swoją drogą w grze był przedstawiony jako człowiek, który przyniósł ideologię asasynów z Syrii do Włoch).
Wizerunek ten nizaryci zawdzięczają przewodniczącemu da'awy nizaryckiej w Syrii - Rashidowi ad-Din Sinanowi. Jego zabójców nazywano "fidawiya", a źródła na liście ich celów podają Konrada z Montferratu - króla-elekta Jerozolimy, Salah ad-Din - sułtana ajjubidzkiego (zamach się jednak dwukrotnie nie powiódł) czy seldżuckiego wezyra - Nizama al-Mulka (zamordowany jednak w czasach Hassana Sabaha w 1092 roku). Tak naprawdę nie wiemy ile osób zabili asasyni. Po głośniejszych zamachach zaczęto im przypisywać każdą zbrodnię w rejonie. Odrzucić też należy ich wizerunek jako wyszkolonych zabójców. Mimo że prawdopodobnie byli dobrze wykształceni, żeby móc wykonać misję (do czego potrzebna była np. znajomość języków obcych), ich szkolenie nie miało zbyt wiele sensu. Fideini nizaryccy byli często albo zabijani na miejscu, albo zaciągani na tortury.
Ideologia
W serii gier asasyni tylko w pierwszej części odnosili się do Boga. Gracz mógł odnieść (przynajmniej do pewnego momentu) wrażenie, że gra muzułmańskim sekciarzem likwidującym zarówno krzyżowców jak i ludzi sułtana Salah ad-Dina. Zarówno mentor asasynów sprawia wrażenie wierzącego, jak i Altair Ibn La-Ahad (główny protagonista pierwszej części). Ojciec Altaira -- Umar też jest przedstawiany w grze jako asasyn wyznający islam. Percepcja zmienia się już pod koniec pierwszej części, gdy po finałowej walce Altair zdobywa fragment Edenu i dowiaduje się dzięki niemu Mojżesz przeszedł przez Morze Czerwone, a Jezus zamienił wodę w wino. Dalsze credo asasynów wyraża zasada: "nic nie jest prawdziwe i wszystko jest dozwolone", która zwalnia ich ze skrupułów za popełniane zbrodnie. Asasyni nie zostają jednak nihilistami. W bractwie jest surowo zakazane zabijanie osób uznanych za niewinne i przypadkowych cywili.
Protagonista trzech następnych części - Ezio Auditore stwierdza nawet, że to "miłość jest podstawą zakonu". Religia dla większości asasynów z Assassin's Creed jawi się raczej jako narzędzie ucisku i manipulacji. Asasyni stają się też ponadwyznaniowym i ponadkulturowym bractwem, których łączy cel: wolność dla ludzi w myśl zasady "nic nie jest prawdziwe i wszystko jest dozwolone".
W rzeczywistości nizaryci byli ismailitami ze wszystkimi tego konsekwencjami. Hassan Sabbah zgromadził ponoć imponującą bibliotekę w Alamucie (jej rzeczywistych rozmiarów nie znamy; została zniszczona przez Mongołów w 1256), a sam studiował nauki ismailickie w Kairze. Hassan, mimo arabskiego pochodzenia ojca, był perskim "nacjonalistą". Uczynił perski językiem religii i administracji. Nawet po upadku Alamutu nizaryci tworzyli literaturę po persku. Wśród nizarytów istniało również przekonanie, że syn lub wnuk Nizara przeżył i czeka w ukryciu. Jego hudżdżą (czyli przedstawicielem imama we wspólnocie) obwołano Hassana, który uzyskał dzięki temu nieskrępowaną władzę religijną. Po jego śmierci przywódców Alamutu zaczęto uważać za imamów.
System teologiczno-filozoficzny nizarytów czerpał z muzułmańskiej recepcji filozofii greckiej czyli arystotelesowsko-neoplatońskiego miksu. Nizaryci cenili też naukę. Hasan Sabbah był astronomem, podobnie jak Nur ad-Din at-Tusi. System wierzeń, nie tylko nizaryckich, ale w ogóle wszystkie czerpiące z tradycji szyickich (z wyjątkiem zajdytów) były ezoteryczne tzn. ukryte dla "przeciętnego" wiernego i pełne ukrytych znaczeń (ar. batin), które wiernym musiał wyjaśniać imam lub jego zastępca. Nie były one dostępne dla każdego. Prości ludzie zgromadzeni wokół zamków nizaryckich nie znali tajników teologii, a raczej wykonywali tylko nakazy religijne.
Organizacja
Asasyni w grach są zdecentralizowaną strukturą. Każdy rejon ma swojego mistrza, który działa niezależnie na swoim obszarze. Sami mistrzowie stwarzają też wizerunek osób niezbyt apodyktycznych, które w swoich szeregach trzymają innych ludzi dobrowolnie. Jedynie zdrada jest karana z najwyższą surowością. W rzeczywistości nizarytów charakteryzowała hierarchia i poddanie da'im. Da'i czy perskiego Alamutu, czy syryjskiego Masjafu był tak naprawdę głową państwa. Nizaryci osiedlali się też w nieprzychylnych miejscach - terenach górzystych. Takie warunki wymagały posłuszeństwa. Zwłaszcza, że większość nizarytów była "prostymi" ludźmi czyli rolnikami lub rzemieślnikami, którzy musieli zaopatrywać swoje społeczności w produkty pierwszej potrzeby.
W grach istnieje tylko hierarchia zabójców. Im więcej dany asasyn zabił osób i im bardziej jest oddany sprawie, tym bardziej jest szanowany w swojej społeczności. Najczęściej taka osoba to mistrz zakonu na danym obszarze. Jedynie pierwsza część gier nawiązywała do prawdziwej nizaryckiej struktury: pojawiają się stopnie rafiqa i da'i. Niemniej one też świadczą o umiejętnościach zabójcy. Altair zostaje da'im przed zleceniem na Roberta de Sable - wielkiego mistrza zakonu templariuszy. Jego tytuł nie ma nic wspólnego z wiedzą religijną ani nawracaniem ludzi na nizaryzm. Świadczy tylko o tym jak bardzo zdolnym zabójcą jest.
Da'i ismailiccy w rzeczywistości byli dobrze wykształceni. Znali dobrze filozofię grecką, teologię ismalicką i zasady szariatu. Niektórzy, jak Hamad ad-Din Al-Kirmani tworzyli skomplikowane i kontrowersyjne systemy teologiczno-filozoficzne. Da'i byli odpowiedzialni za życie religijne obszaru swojego działania, rozstrzygali również kwestie sporne.
Pierwsza część prezentuje też tytuł rafiqa jako osoby wysoko postawionej w hierarchii organizacji. Mimo że tytuł faktycznie był związany z dokonywaniem zabójstw, taki w pierwszej części Assassin's Creed rafiqami tytułuje się też tych asasynów, którzy prowadzą biura bractwa poza Masjafem i udzielają Altairowi pozwolenia na zabicie celu wyznaczonego przez Al-Mualima (tak gra nazywa Rashid ad-Dina Sinana), utrzymują siatki szpiegów w miastach i prowadzą korespondencję z główną siedzibą. W rzeczywistości rafiq był tym fideinem, który miał zadać cios głównemu celowi mając tym samym sposobność na zostanie szahidem (czyli męczennikiem), gdyby został zabity podczas misji (jak się działo najczęściej).
Zabójcy, których wysyłano na misje wcale nie stali wysoko w hierarchii. Zresztą nikt nie wysłałby uczonego czy urzędnika. Byli oni potrzebni wspólnocie żywi. Fideini prawie nigdy nie przeżywali zamachów.
Templariusze
Ubisoft zrobił z templariuszy głównych wrogów asasynów. Prawdą jest, że nizaryci zabijali templariuszy jak i joannitów, ale częściej wchodzili w konflikty z innymi muzułmanami. Rashid ad-Din Sinan był wytrawnym dyplomatą i miał dość pragmatyczne podejście do sojuszy. Jeśli było trzeba, również z krzyżowcami (niektóre źródła podają, że Ryszard Lwie Serce poprosił Sinana o zabicie Konrada z Montferratu; niezależnie od prawdy, śmierć króla Jerozolimy była Ryszardowi na rękę). Wilhelm z Tyru opisuje także poselstwo Sinana, które miało uzgodnić warunki konwersji syryjskich nizarytów na… chrześcijaństwo. Prawdopodobnie da'i Masjafu chciał w ten sposób uzgodnić sojusz z krzyżowcami wymierzony w zankidzkiego władcę - Nur ad-Dina.
Nizaryci utrzymywali kontakty z Fryderykiem II Hohenstaufem, cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Wychowany na zdominowanej wtedy przez Arabów Sycylii Fryderyk II pozostawał pod silnymi wpływami arabskiej kultury: nosił arabskie ubrania, znał język arabski i utrzymywał harem. Niektórzy kronikarze posądzają go nawet o utrzymywanie szkoły zabójców. W akcji dyplomatycznej Fryderyka II chodziło przede wszystkim o utrzymanie sojuszników na Bliskim Wschodzie, którzy mogliby stanowić przeciwwagę dla papieskich wpływów. Kiedy zabito Ludwika Bawarskiego, opinia publiczna wskazała na cesarza jako inspiratora. Miał on do tego wykorzystać swoich nizaryckich sojuszników.
Akrobatyka i używki
Akrobatyka to drugie skojarzenie, które przyjdzie większości ludzi na myśl, gdy usłyszą słowo "asasyn". Akrobacje, które robimy w Assassin's Creed w rzeczywistości są w stanie wykonać wyszkoleni kaskaderzy i to nie wszystkie. Nie jest to jednak fantazją Ubisoftu. Kurdyjski kronikarz Ibn al-Athir podaje, że asasyni faktycznie znali akrobatyczne sztuczki. Prawdopodobnie jednak tak nie było, a opowieści o morderczym wyszkoleniu nizaryckich fideinów wzięły się ze zwykłego strachu przed groźnym przeciwnikiem jakim bez wątpienia byli nizaryci syryjscy.
"Al-hashashiya" to nazwa funkcjonująca na określenie nizarytów w sunnickiej propagandzie. Słowo "al-hashashiya" oznacza tyle co "zażywający haszysz". Używki odurzające są zabronione przez islam. Sunnici chcieli w ten sposób wskazać na niemoralne prowadzenie się nizarytów. Źródła nizaryckie podają jednak, że kiedy Hassan Sabah przyłapał jednego ze swoich synów na piciu alkoholu, wyjął miecz i ściął mu głowę. Narkotyzowanie fideinów nie miałoby sensu też z innego powodu - nietrzeźwemu człowiekowi trudniej wykonać zadanie.
Co ciekawe, gra w żaden sposób nie ustosunkowuje się do tej nazwy, a w uniwersum Assassin's Creed pojawia się ona już w epoce starożytnej. A przecież słowo "asasyn" to zeuropeizowana wersja arabskiego "al-hashashiya".
Podsumowanie
Gry z serii Assassin's Creed bazują na historii, ale jednak samo wykorzystanie asasynów mija się z prawdą w bardzo wielu zasadniczych sprawach. Niemniej gra sprzedaje się w milionach egzemplarzy i komercyjnie odejście od prawdy historycznej było strzałem w dziesiątkę i dało bardzo duże pole manewru do umieszczenia gier w różnych epokach i sprawiło, że po 13 latach od premiery pierwszej części gracze na całym świecie wciąż mają niedosyt. Warto mieć jednak świadomość, jak historia wyglądała naprawdę, bo wiele mitów na temat nizaryrów jest wciąż żywa, mimo że po upadku Alamutu stali się wspólnotą kupiecką, która nawet nie rozwija swojej filozofii.
Michał Lewandowicz-Buchholz
Bibliografia:
Jerzy Hauziński Asasyni - legendarni zabójcy z czasów krucjat, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2016.
Thomas Absrigde Krucjaty - wojny o Ziemię Świętą, Wydawnictwo Astra, Kraków 2015.
Farhad Daftary Ismailici - zarys historii, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2008 .
