Baśnie opowiadane są niemal w każdym zakątku globu. Ich zadaniem jest
wychowanie kolejnego pokolenia, przekazanie mu konkretnych, cenionych przez
społeczność wartości oraz umocnienie ważnych wzorców. Mimo geograficznych
odległości, niektóre baśnie można odnaleźć w wielu, być może niezależnych od
siebie, wersjach, które są odzwierciedleniem danej kultury, a jednocześnie
zachowują wiele punktów wspólnych. Jedna z najpopularniejszych baśni świata – „Kopciuszek”
– zdaje się występować na wszystkich szerokościach geograficznych. Jej
najwcześniejsza znana wersja powstała w starożytnym Egipcie, następnie pojawiła
się w Grecji około I w. n.e. i w IX w. w Chinach, aż wreszcie w XVII w. pojawiła
się znowu i jedna z jej najpopularniejszych wersji powstała we Francji.
Droga „Kopciuszka” między kontynentami pozostaje zagadką, jednakże do
tej pory zarejestrowano setki wersji tej baśni, w tym dwie, którym chciałabym
przyjrzeć się bliżej w tej pracy – niemiecką wersję braci Grimm oraz arabski
odpowiednik pod tytułem „Córka rybaka”, rozpowszechniony wśród krajów Półwyspu Arabskiego.
Wszystkie baśnie o Kopciuszku muszą zawierać pewne punkty wspólne. Choć bohaterka nazywa się różnie, to zawsze pozostaje młodą, dobrą i pracowitą kobietą, która zostaje zmuszona do ciężkiej pracy przez swoją macochę i przyrodnie rodzeństwo. Uciec z niedoli pomaga jej jakaś postać fantastyczna (w Europie popularna jest tak zwana „wróżka chrzestna”, ale to nie jedyny wariant). Częstym finałem opowieści są zaślubiny z wysoko postawionym mężczyzną. Element, z którego słynie baśń o Kopciuszku – zgubienie pantofelka podczas ucieczki z balu i przymierzanie go przez całe miasto – nie jest zatem konieczny, ale bardzo powszechny i znajdziemy go w obu omawianych w pracy wersjach.
„Kopciuszek” braci Grimm jest prawdopodobnie drugą najpopularniejszą europejską wariacją znanej baśni, zaraz po francuskiej wersji Perraulta. W niemieckiej baśni już od samego początku ważną rolę odgrywa grób matki dziewczyny. Wskazuje to nie tylko na przywiązanie do postaci matki, ale też rolę, jaką zmarli odgrywają w życiu Europejczyków. Kopciuszek nigdy nie przestaje płakać po śmierci matki i wydaje się, że to między innymi jej żałoba zostaje nagrodzona – bohaterka otrzymuje pomoc, gdy jej łzy kapią na grób. To także z tym samym grobem związany jest element nadnaturalnej pomocy, bo dziewczynie pomaga magiczne drzewo, które zostało przez nią zasadzone w tym miejscu, a także ptaki rezydujące na owym drzewie.
Tymczasem w wersji arabskiej pod tytułem „Córka rybaka”, główna bohaterka
Salama charakteryzuje się przede wszystkim przywiązaniem do ojca, a o samej
matce niewiele jest wspomniane. Już sam tytuł sugeruje nam ważną rolę ojca w
lokalnej kulturze i samą bohaterkę przede wszystkim definiuje jako czyjąś
córkę, co widać już w tytule. Do dzisiaj powszechne jest w krajach arabskich,
aby do ludzi zwracać się poprzez imię rodzica, poprzedzone słowem „córko/synu”.
Temat żałoby po stracie matki został potraktowany krótko: „A kiedy minął
ustanowiony prawem długi okres żałoby, tata dziewczynki poślubił sąsiadkę”.
Żałoba nie jest więc związana z uczuciami, ale z prawem. Nie ma też zupełnie
grobu matki – niewątpliwie jest to spowodowane stosunkiem islamu do pochówku, gdzie
zmarłych chowa się bezpośrednio w ziemi, bez żadnych pomników, a oddawanie czci
zmarłym i miejscom ich pochowania jest sprzeczne z doktryną.
Postać ojca różni się pod względem wykonywanego zawodu. W wersji braci
Grimm ten bohater jest kupcem, podczas gdy w arabskiej – rybakiem, jak wskazuje
tytuł. Jest to niewątpliwie związane z długą tradycją Półwyspu Arabskiego,
gdzie przed odkryciem ropy utrzymywano się z rybołówstwa i połowu pereł. Motyw
wody, ryb i połowu jest zatem powszechny także w innych baśniach arabskich. Prawdopodobnie
jest to także związane z niezwykłym szacunkiem do wody jako daru, którego
często brakuje na pustynnym Półwyspie Arabskim. Analogicznie zatem Salamie
pomaga zaczarowana ryba, a nie gołębie i turkawki, jak ma to miejsce w
przypadku Kopciuszka.
Znacząca różnica pojawia się też w kwestii modelu rodziny. W obu wersjach
ojciec ponownie żeni się z sąsiadką, ale w wersji niemieckiej wraz z nią
wprowadzają się jej dwie córki z poprzedniego małżeństwa, tymczasem w arabskiej
– przyrodnie siostry rodzą się później i mają z Salamą wspólnego ojca. Nie
okazują mu takiego szacunku i przywiązania, jak główna bohaterka, i to jedna z
piętnowanych w baśni postaw. Nagrodzone zaś zostają takie cechy, jak
cierpliwość, spokój, życzliwość, a kojarząca się nam z Kopciuszkiem pracowitość
dopiero w dalszej kolejności.
Salama stanowi także wzór swoim zachowaniem w czasie balu – nie rozmawia
wtedy z żadnym mężczyzną i nie tańczy z synem szejka (odpowiednik postaci księcia),
wpada mu jedynie w oko, kiedy mijają się przy wejściu. Gdy próbował z nią
porozmawiać, uciekła. Tymczasem Kopciuszek tańczył z księciem całą noc. Ideał
miłości zatem w obu wersjach bardzo ze sobą kontrastuje. Co ciekawe, Salama na
końcu baśni zostaje drugą żoną syna szejka, ponieważ poznali się na jego
pierwszym weselu. To jest oczywiście najbardziej rzucająca się w oczy różnica
kulturowa, gdyż taka sytuacja nie mogłaby mieć miejsca w jakiejkolwiek wersji
europejskiej.
Ostatnią różnicą, na którą chciałabym zwrócić uwagę, jest kwestia
religii. Oba teksty nie są tak naprawdę głęboko osadzone w religijności, ale
Bóg pojawia się w kontekście nagrody i kary. Na samym początku baśni Kopciuszek
dostaje przestrogę od umierającej matki: „Drogie dziecko, bądź pobożna i dobra,
a dobry Bóg będzie z tobą”.
Motywacją Kopciuszka do czynienia dobra jest zatem religia i w tekście później
kilkukrotnie zostaje opisana jako „pobożna” i stąd nagroda w postaci ślubu z
księciem. Bohaterowie „Córki Rybaka” nie mówią z kolei o Bogu, ale religia
pojawia się w narracji. Podczas gdy w niemieckiej wersji karą za zło jest
paskudne oszpecenie przyrodnich sióstr przez ptaki, w arabskiej wersji baśni
ukarana zostaje tylko zła macocha, a jej przewinieniem jest kłamstwo. Kara nie
jest widoczna na pierwszy rzut oka – zamiast oszpecenia, zostaje opuszczona
przez anioły, które według islamu każdemu człowiekowi siedzą na ramionach. Jest
to zatem kara niewidoczna na ziemi, ale katastrofalna po śmierci, co też ma
swoje źródła w islamie, gdzie o wiele częściej zwraca się uwagę na kwestię
pozostawienia sądu Bogu, a nie ludziom.
Zatem mimo samej fabuły będącej w swojej strukturze niemalże identyczną,
„Kopciuszka” i „Córkę rybaka” różni wiele elementów, które wynikają wyłącznie
z różnic kulturowych między Europą a Półwyspem Arabskim. Różnice te przejawiają
się w morałach i promowanych wartościach, podejściu do rodziny czy miłości, a
także rodzaju kary za grzechy.
Alicja Kaczmarek
Bibliografia
Carruthers Amelia, Cinderella -
And Other Girls Who Lost Their Slippers (Origins of Fairy Tales from Around the
World), Pook Presss, Alcester 2015.
Hurriez Sayyid Hamid, Folklore
and Folklife in the United Arab Emirates, Routledge, Abingdon 2013.
Taida Drózd
Iwona, Aisha i wąż: Baśnie arabskie, Media Rodzina, Poznań 2012.
Fijołek Jacek (tłum.), Kopciuszek [w:] http://grimm.minifix.pl/j3/index.php/lista-bajek/710-kopciuszek [dostęp: 28.09.2020].
