poniedziałek, 28 września 2020

Baśń o Kopciuszku – różnice kulturowe między wersją niemiecką a arabską

Baśnie opowiadane są niemal w każdym zakątku globu. Ich zadaniem jest wychowanie kolejnego pokolenia, przekazanie mu konkretnych, cenionych przez społeczność wartości oraz umocnienie ważnych wzorców. Mimo geograficznych odległości, niektóre baśnie można odnaleźć w wielu, być może niezależnych od siebie, wersjach, które są odzwierciedleniem danej kultury, a jednocześnie zachowują wiele punktów wspólnych. Jedna z najpopularniejszych baśni świata – „Kopciuszek” – zdaje się występować na wszystkich szerokościach geograficznych. Jej najwcześniejsza znana wersja powstała w starożytnym Egipcie, następnie pojawiła się w Grecji około I w. n.e. i w IX w. w Chinach, aż wreszcie w XVII w. pojawiła się znowu i jedna z jej najpopularniejszych wersji powstała we Francji. Droga „Kopciuszka” między kontynentami pozostaje zagadką, jednakże do tej pory zarejestrowano setki wersji tej baśni, w tym dwie, którym chciałabym przyjrzeć się bliżej w tej pracy – niemiecką wersję braci Grimm oraz arabski odpowiednik pod tytułem „Córka rybaka”, rozpowszechniony wśród krajów Półwyspu Arabskiego.

 Wszystkie baśnie o Kopciuszku muszą zawierać pewne punkty wspólne. Choć bohaterka nazywa się różnie, to zawsze pozostaje młodą, dobrą i pracowitą kobietą, która zostaje zmuszona do ciężkiej pracy przez swoją macochę i przyrodnie rodzeństwo. Uciec z niedoli pomaga jej jakaś postać fantastyczna (w Europie popularna jest tak zwana „wróżka chrzestna”, ale to nie jedyny wariant). Częstym finałem opowieści są zaślubiny z wysoko postawionym mężczyzną. Element, z którego słynie baśń o Kopciuszku – zgubienie pantofelka podczas ucieczki z balu i przymierzanie go przez całe miasto – nie jest zatem konieczny, ale bardzo powszechny i znajdziemy go w obu omawianych w pracy wersjach.

„Kopciuszek” braci Grimm jest prawdopodobnie drugą najpopularniejszą europejską wariacją znanej baśni, zaraz po francuskiej wersji Perraulta. W niemieckiej baśni już od samego początku ważną rolę odgrywa grób matki dziewczyny. Wskazuje to nie tylko na przywiązanie do postaci matki, ale też rolę, jaką zmarli odgrywają w życiu Europejczyków. Kopciuszek nigdy nie przestaje płakać po śmierci matki i wydaje się, że to między innymi jej żałoba zostaje nagrodzona – bohaterka otrzymuje pomoc, gdy jej łzy kapią na grób. To także z tym samym grobem związany jest element nadnaturalnej pomocy, bo dziewczynie pomaga magiczne drzewo, które zostało przez nią zasadzone w tym miejscu, a także ptaki rezydujące na owym drzewie.

Tymczasem w wersji arabskiej pod tytułem „Córka rybaka”, główna bohaterka Salama charakteryzuje się przede wszystkim przywiązaniem do ojca, a o samej matce niewiele jest wspomniane. Już sam tytuł sugeruje nam ważną rolę ojca w lokalnej kulturze i samą bohaterkę przede wszystkim definiuje jako czyjąś córkę, co widać już w tytule. Do dzisiaj powszechne jest w krajach arabskich, aby do ludzi zwracać się poprzez imię rodzica, poprzedzone słowem „córko/synu”.

Temat żałoby po stracie matki został potraktowany krótko: „A kiedy minął ustanowiony prawem długi okres żałoby, tata dziewczynki poślubił sąsiadkę”. Żałoba nie jest więc związana z uczuciami, ale z prawem. Nie ma też zupełnie grobu matki – niewątpliwie jest to spowodowane stosunkiem islamu do pochówku, gdzie zmarłych chowa się bezpośrednio w ziemi, bez żadnych pomników, a oddawanie czci zmarłym i miejscom ich pochowania jest sprzeczne z doktryną.

Postać ojca różni się pod względem wykonywanego zawodu. W wersji braci Grimm ten bohater jest kupcem, podczas gdy w arabskiej – rybakiem, jak wskazuje tytuł. Jest to niewątpliwie związane z długą tradycją Półwyspu Arabskiego, gdzie przed odkryciem ropy utrzymywano się z rybołówstwa i połowu pereł. Motyw wody, ryb i połowu jest zatem powszechny także w innych baśniach arabskich. Prawdopodobnie jest to także związane z niezwykłym szacunkiem do wody jako daru, którego często brakuje na pustynnym Półwyspie Arabskim. Analogicznie zatem Salamie pomaga zaczarowana ryba, a nie gołębie i turkawki, jak ma to miejsce w przypadku Kopciuszka.

Znacząca różnica pojawia się też w kwestii modelu rodziny. W obu wersjach ojciec ponownie żeni się z sąsiadką, ale w wersji niemieckiej wraz z nią wprowadzają się jej dwie córki z poprzedniego małżeństwa, tymczasem w arabskiej – przyrodnie siostry rodzą się później i mają z Salamą wspólnego ojca. Nie okazują mu takiego szacunku i przywiązania, jak główna bohaterka, i to jedna z piętnowanych w baśni postaw. Nagrodzone zaś zostają takie cechy, jak cierpliwość, spokój, życzliwość, a kojarząca się nam z Kopciuszkiem pracowitość dopiero w dalszej kolejności.

Salama stanowi także wzór swoim zachowaniem w czasie balu – nie rozmawia wtedy z żadnym mężczyzną i nie tańczy z synem szejka (odpowiednik postaci księcia), wpada mu jedynie w oko, kiedy mijają się przy wejściu. Gdy próbował z nią porozmawiać, uciekła. Tymczasem Kopciuszek tańczył z księciem całą noc. Ideał miłości zatem w obu wersjach bardzo ze sobą kontrastuje. Co ciekawe, Salama na końcu baśni zostaje drugą żoną syna szejka, ponieważ poznali się na jego pierwszym weselu. To jest oczywiście najbardziej rzucająca się w oczy różnica kulturowa, gdyż taka sytuacja nie mogłaby mieć miejsca w jakiejkolwiek wersji europejskiej.

Ostatnią różnicą, na którą chciałabym zwrócić uwagę, jest kwestia religii. Oba teksty nie są tak naprawdę głęboko osadzone w religijności, ale Bóg pojawia się w kontekście nagrody i kary. Na samym początku baśni Kopciuszek dostaje przestrogę od umierającej matki: „Drogie dziecko, bądź pobożna i dobra, a dobry Bóg będzie z tobą”. Motywacją Kopciuszka do czynienia dobra jest zatem religia i w tekście później kilkukrotnie zostaje opisana jako „pobożna” i stąd nagroda w postaci ślubu z księciem. Bohaterowie „Córki Rybaka” nie mówią z kolei o Bogu, ale religia pojawia się w narracji. Podczas gdy w niemieckiej wersji karą za zło jest paskudne oszpecenie przyrodnich sióstr przez ptaki, w arabskiej wersji baśni ukarana zostaje tylko zła macocha, a jej przewinieniem jest kłamstwo. Kara nie jest widoczna na pierwszy rzut oka – zamiast oszpecenia, zostaje opuszczona przez anioły, które według islamu każdemu człowiekowi siedzą na ramionach. Jest to zatem kara niewidoczna na ziemi, ale katastrofalna po śmierci, co też ma swoje źródła w islamie, gdzie o wiele częściej zwraca się uwagę na kwestię pozostawienia sądu Bogu, a nie ludziom.

Zatem mimo samej fabuły będącej w swojej strukturze niemalże identyczną, „Kopciuszka” i „Córkę rybaka” różni wiele elementów, które wynikają wyłącznie z różnic kulturowych między Europą a Półwyspem Arabskim. Różnice te przejawiają się w morałach i promowanych wartościach, podejściu do rodziny czy miłości, a także rodzaju kary za grzechy.


 Alicja Kaczmarek

Bibliografia

Carruthers Amelia, Cinderella - And Other Girls Who Lost Their Slippers (Origins of Fairy Tales from Around the World), Pook Presss, Alcester 2015.

Hurriez Sayyid Hamid, Folklore and Folklife in the United Arab Emirates, Routledge, Abingdon 2013.

Taida Drózd Iwona, Aisha i wąż: Baśnie arabskie, Media Rodzina, Poznań 2012.

Fijołek Jacek (tłum.), Kopciuszek [w:] http://grimm.minifix.pl/j3/index.php/lista-bajek/710-kopciuszek [dostęp: 28.09.2020].

Read More

środa, 23 września 2020

Motywy biblijne w ,,Proroku'' Dżubrana Chalila Dżubrana

Książka Dżubrana Chalila Dżubrana pod tytułem Prorok zajmuje ważne miejsce w literaturze arabskiej i światowej. Została przetłumaczona na ponad czterdzieści języków, otaczana była kultem przez pokolenie hipisowskiej kontrkultury. Fenomen niesłabnącej popularności tego dzieła można tłumaczyć uniwersalnym charakterem zawartych w nim rozważań. Należy przy tym zauważyć, iż Prorok przypomina inną księgę, która cieszy się niezachwianą popularnością ­- Biblię. Owe podobieństwa przejawiają się w wykorzystaniu przez Dżubrana zarówno motywów biblijnych, jak i stylizacji na język Księgi.


Dżubran Chall Dżubran i jego Prorok

Pochodzący z Libanu Dżubran Chalil Dżubran, znany również jako Khalil Gibran lub Kahlil Gibran, jest czołowym przedstawicielem szkoły syryjsko-amerykańskiej. Twórcy tego nurtu wywodzili się z fali migracji do Stanów Zjednoczonych i Brazylii, która miała miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Wyzwoleni z okowów cenzury władz osmańskich pisarze-emigranci dokonali syntezy arabskiej tradycji literackiej z formami zachodnimi. Między innymi wprowadzili do poezji arabskiej absolutne novum jakim był wiersz biały. Pełnię rozkwitu szkoła syryjsko-amerykańska osiągnęła w latach 1900-1920. Twórczość jej przedstawicieli przyczyniła się do unowocześnienia literatury arabskiego Wschodu.

Chalil Dżubran urodził się w 1883 roku w niezamożnej rodzinie maronickiej. Już we wczesnym dzieciństwie zaczął przejawiać zainteresowania plastyczne i literackie. W 1895 r. familia przyszłego pisarza wyemigrowała do Bostonu. Po latach Chalil Dżubran zdecydował się na samotny powrót do Bejrutu, gdzie podjął naukę w prowadzonej przez księży szkole Madrasat al-Hikma, dzięki czemu pogłębił swoją znajomość arabskiej kultury, literatury i języka. Tworzył zarówno po arabsku jak i po angielsku, chętnie stosując wiersz bezrymowy. Wśród jego utworów wyróżnić można poematy prozą, powieści obyczajowe oraz szkice poetyckie.W swej twórczości podejmował zazwyczaj tematy ogólnoludzkie, nie zaś specyficznie arabskie. O jego popularności świadczy fakt, iż w Polsce ukazało się dziesięć jego książek, zaś najbardziej znane dzieło – powieść poetycka pod tytułem Prorok doczekało się aż siedmiu przekładów na język polski.




Prorok i Kaznodzieja

Wydana w 1923 roku książka Dżubrana Chalila Dżubrna pod tytułem Prorok składa się z serii 26 opowieści napisanych prozą poetycką. Tytułowy prorok Almustafa po dwunastu latach spędzonych w mieście Orphalese postanawia wrócić w rodzinne strony. Zanim jednak wsiądzie na statek, naucza mieszkańców miasta, podejmując tak ogólnoludzkie tematy, jak: miłość, małżeństwo, dzieci, Bóg, prawa, wolność, przyjaźń czy czas. W swej strukturze książka Prorok przypomina biblijną Księgę Koheleta, która bywa nazywana również Księgą Eklezjastesa lub Księgą Kaznodziei Salomona. Zarówno w Proroku jak i w Księdze Koheleta odnajdujemy przede wszystkim rozważania filozoficzne nad sensem ludzkiego życia. Podobnie jak w Księdze Koheleta, w Proroku przemowy tytułowego bohatera wprowadzone są przez krótki wstęp, stanowią zatem bardzo długi cytat. Nauczyciele – Prorok i Kaznodzieja są zatem bohaterami, nie zaś narratorami. Świat przedstawiony w najsłynniejszej książce Chalila Dżubrana przypomina realia biblijne. Nie występują w nim maszyny, ludzie tkają na krosnach i trudnią się uprawą roli. Jednakże należy podkreślić, iż w utworze nie występuje ani jedna nazwa własna o pochodzeniu biblijnym. Zawieszone w bezczasie rozważania zawarte w Proroku mają charakter uniwersalny, co nadaje utworowi ton niemalże starotestamentowy.

Powieść poetycka Prorok, w swoim anglojęzycznym oryginale, zawiera elementy stylizacji językowej, z pewnością nie jest jednak w całości utrzymana w stylu Biblii Króla Jakuba, czyli w biblijnym rejestrze języka angielskiego. Owa stylizacja przejawia się przede wszystkim w zastosowaniu licznych archaizmów oraz szyku zdania orzeczenie-podmiot-dopełnienie (VSO). Częstym zabiegiem jest także stosowanie inwersji w pytaniach i przeczeniach. Wiele cech charakterystycznych dla języka Biblii Króla Jakuba w tekście Proroka nie występuje w ogóle. Są to przede wszystkim zaimki thou i ye. Należy jednak zauważyć, iż bardziej współczesne anglojęzyczne przekłady Biblii zrezygnowały z rozróżniania zaimków drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej, mimo iż takie rozróżnienie występuje w hebrajskim oryginale. Spośród zabiegów stylizacji językowej zastosowanych w Proroku najbardziej charakterystyczne to: rozpoczynanie zdań od ,,i”; zastosowanie inwersji w pytaniach i przeczeniach; archaiczny tryb rozkazujący; wzorowany na grece wołacz; hebraizmy (np. podwójne przyimki); składnia wzorowana na języku greckim np. orzeczenie poprzedzające podmiot; poetyckość osiągana na przykład poprzez zastosowanie aliteracji; użycie archaizmów.


Jeszcze chwila, moment odpoczynku na wietrze, i z innej się zrodzę kobiety.

Niewątpliwie Biblia stanowiła inspirację dla dzieła Chalila Dżubrana. W powieści wyraźne są elementy biblijnej stylizacji językowej, jednakże brak w niej bezpośrednich odwołań do Księgi – nazw geograficznych, imion własnych, wydarzeń ze Starego lub Nowego Testamentu. W tekście Proroka odnajdujemy raczej archaiczną leksykę niż gramatykę. Zastosowane zaś przez Chalila Dżubrana zabiegi stylistyczne interpretować można jako wynikające z chęci uwznioślenia języka, oderwania go przede wszystkim od realiów czasowych powstania powieści. Prorok sprawia zatem wrażenie świętej księgi jakiejś nowej, nieznanej religii, łączącej chrześcijaństwo z innymi religiami - na przykład wiarą w reinkarnację.

Zuzanna Nabulssi 




Bibliografia: 

Bielawski J.,Skarżyńska-Boheńska K., Jasińska j., Nowa i współczesna literatura arabska XIX i XX wiek, Literatura arabskiego Wschodu, Państwowe Wydawnictwo naukowe, Warszawa 1978 

Dziekan Marek M., Dżubran Khalil Dżubran: na skrzydłach miłości, wolności i buntu [w:] Khalil Gibran, Połamane Skrzydła, Barbelo 2012 

Gibran Kahlil, The Prophet, Published by Albert A. Knopf 1973 

Gibran Khalil, Prorok, tłum. Barbara Sitarz, PLUTON, Świdnica 1991, 


The Language of the KJV, w: King James Version Today, http://www.kjvtoday.com/home/language-of-the-kjv
Read More

niedziela, 20 września 2020

poniedziałek, 7 września 2020

Tunezja - żeglarze, rewolucjoniści, obywatele

Koło Naukowe Arabistów UW wraz z Biblioteką Przy Zawiszy mają zaszczyt zaprosić na wydarzenie ONLINE "Tunezja - żeglarze, rewolucjoniści, obywatele". 

Dnia 13.10.2020 o godzinie 18:00 zostanie opublikowane nagranie wydarzenia na naszym kanale na portalu YouTube. 

W trakcie wykładu chcielibyśmy zapoznać uczestników z:

- historią Tunezji ze szczególnym uwzględnieniem okresu fenickiego oraz ze starożytnymi zabytkami, które można podziwiać do dziś;

- twórczością tunezyjskiej piosenkarki Emel Mathlouthi, której piosenka stała się hymnem tunezyjskiej rewolucji i Arabskiej Wiosny;

- unikatowości sceny politycznej na tle innych państw arabskich.

Prelegenci:

- Agnieszka Nitek

- Michał Lewandowicz-Buchholz

- Sofia Kryvosheieva

Serdecznie zapraszamy!



Read More